A vitamini, yağda çözünen temel besinlerden biri olarak göz sağlığı, bağışıklık sistemi ve hücre büyümesi için kritik rol oynar. Retinol, retinal ve retinil esterleri gibi preformlu A vitamini formları hayvansal gıdalarda bulunurken, bitkisel kaynaklar beta-karoten gibi provitamin A karotenoidleri içerir. Bu vitamin vücudun enfeksiyonlarla savaşmasına yardımcı olur, epitel dokuların bütünlüğünü korur ve üreme sağlığı için gereklidir.
Başlıca hayvansal kaynaklar arasında karaciğer, balık yağı, yumurta sarısı ve süt ürünleri yer alır. Bitkisel kaynaklar ise tatlı patates, havuç, ıspanak, kavun ve kırmızı dolmalık biber gibi parlak renkli sebze-meyvelerdir. Provitamin A karotenoidleri vücutta gerektiğinde A vitaminine dönüştürülür, bu da toksisite riskini azaltır. Besinlerin yağ ile tüketilmesi emilimi artırır.
A vitamini eksikliği, düşük gelirli ülkelerde önemli bir halk sağlığı sorunudur. Gece körlüğü, kuru göz (kseroftalmi), kornea hasarı ve kalıcı görme kaybı erken belirtiler arasındadır. Ciltte kuruluk, pullanma ve enfeksiyonlara yatkınlık da sık görülür. Çocuklarda büyüme geriliği, anemi ve solunum yolu enfeksiyonlarına yol açabilir. Hamilelerde eksiklik düşük doğum ağırlığı riskini artırır.
Aşırı alım ise toksik etkilere neden olabilir. Akut toksisite bulantı, baş dönmesi ve baş ağrısına yol açarken kronik fazla tüketim karaciğer hasarı, kemik ağrıları ve saç dökülmesine sebep olur. Hamilelerde yüksek doz fetal malformasyon riski taşır. Toksisite genellikle takviyelerle ilişkilidir; besin kaynaklarıyla nadiren görülür.
Önerilen günlük alım miktarları yaşa göre değişir: Bebeklerde 400-500 mcg RAE, yetişkin erkeklerde 900 mcg RAE, kadınlarda 700 mcg RAE, hamilelerde ise 770 mcg RAE’dir. Emzirme döneminde ihtiyaç 1300 mcg RAE’ye çıkar. Takviye kullanımı ancak doktor kontrolünde olmalıdır.
A vitamini metabolizmasını etkileyen faktörler arasında çinko eksikliği, alkolizm, pankreas yetmezliği ve inflamatuar bağırsak hastalıkları yer alır. Yağ emilimini bozan safra yolu hastalıkları veya kistik fibrozis gibi durumlar da risk oluşturur. Bu gruplarda düzenli kan testleriyle izlem önemlidir.
Sonuç olarak, A vitamini dengesi hayati önem taşır. Renkli sebze-meyvelerin diyette yeterli yer alması, hayvansal kaynakların ölçülü tüketimi ve takviyelerin bilinçsiz kullanılmaması temel ilkedir. Eksiklik veya toksisite şüphesinde sağlık uzmanına başvurulmalıdır.
