İlik Nakli Nedir?

Kemik iliği içerisinde kan yapıcı hücreler bulunmaktadır. Yumuşak süngerimsi bir yapıda olan kemik iliği kandaki alyuvarların, akyuvarların ve trombositlerin üretilmesinde görevlidir. Kemik iliği nakli olarak da anılan prosedür hasar alan veya hastalıklı kemik iliğini değiştirmek için yapılmaktadır. Bu amaçla vücuda sağlıklı kök hücreleri yerleştirilmektedir. Yapılış şekline göre 2 çeşittir. Uzman tarafından kişinin içinde bulunduğu şartlar gözetilerek, ilik nakli riskleri de göze alınarak yöntem belirlenecektir.

Kemik iliği çeşitli nedenlere bağlı olarak yeterli miktarda sağlıklı kan hücresi üretemeyebilir. Bunun haricinde yine bazı nedenlerle hiç çalışmayabilir. Böyle durumlarda hastanın kendisinden kök hücre alınarak otolog kemik iliği nakli yapılabileceği gibi, ailesinden, akrabalarından veya tanımadığı bir kişiden doku uyumuna bakılarak kök hücresi alınması sonrasında allojenik kemik iliği nakli yapılması da mümkündür.

İlik Nakli Nasıl Yapılır?

İlik nakli öncesi uzman hekimler tarafından hastanın nakil için fiziksel olarak hazır olup olmadığının kontrolünün sağlanması adına birçok test yapılmaktadır. Nakil için uygun görülen hasta, uzman tarafından belirlenen günde toplanan kök hücreler işlem sırasında hastanın uyutulmasına gerek kalmadan kataterden (ince bir tüpten) vücuda verilmektedir. Toplanan kök hücrelerin henüz yeni alınmış olması mümkün olabileceği gibi, daha önceden toplanan ve uygun şartlarda saklanan kök hücrelerin kullanılması da mümkündür.  

Otolog Kemik İliği Nakli

İlik nakli donör kullanılmadan gerçekleştirildiği yani kişinin kendi hücrelerinin kullanılması durumunda otolog nakil olarak adlandırılır. Bu prosedür ancak vücudun yeterli miktarda sağlıklı kemik iliği hücresi üretiyor olması durumunda tercih edilebilir. Genellikle yüksek dozlarda radyasyon ve kemoterapi ihtiyaç duyan insanlarda kullanılmaktadır. İlik nakli sonrası nüks ihtimali otolog nakilde vardır. Bunun nedeni nakil işleminde ihtiyaç olan kök hücrelerin zaten ihtiyaç duyan kişiden alınıyor olmasıdır.

Allojenik Kemik İliği Nakli

İlgili prosedürde ilik nakli veren kişiye yani donöre ihtiyaç duyulmaktadır. Sağlıklı "kan kök hücreleri" donörden alınarak kullanılmaktadır. İlik nakli için donör olmak; kişinin ailesinde yer alıyorsanız mümkün olabileceği gibi yabancı birisinden de verici olarak yararlanılması mümkündür. Elbette ailenizde uyum yakalanma ihtimali yabancı birisiyle uyum yakalama ihtimalinden çok daha fazladır. İlik nakli ameliyatı başarı oranlarını doku uyumu yükseltmektedir. İlik nakli için donör olmak ancak doku uyumunun sağlanıyor olduğunun tespiti ile mümkündür. İlik nakli bekleyen hastalar yakın çevrelerinde olan kişilerle doku uyumu sağlamazlarsa TÜRKÖK (Türkiye Kök hücre Koordinasyon Merkezi) tarafından gerekli koordinasyonlar sağlanarak tarama yapılmaktadır.

Kemik İliği Nakli Riskleri ve Zararlar

İlik nakli veren kişiye zararları olduğu düşüncesi büyük bir yanlıştır. Nakil işleminde verici zarar görmemektedir. Fakat bu konunun yanlış biliniyor olması nedeniyle çoğu kişinin ilik nakli bağışı noktasında istekli olmadığı gözlenmektedir.

• Bunun haricinde ilik nakli için kan vermeye engel haller bulunmaktadır. Bu haller Türkiye Kök Hücre Koordinasyon Merkezi tarafından kök hücre vericisi olabilecek kişilerin tanımlanması dışında kalan durumları kapsamaktadır. 
• Kök hücre vericisi olabilmek için şartları sağlıyor olmalarına rağmen ilik nakli sonrası vericide herhangi bir komplikasyon ortaya çıkmaması adına ilik alınmadan hemen önce kişinin kan değerlerine ve kan sayımına bakılmaktadır. 
• Genel olarak sağlık durumunun iyi olduğundan emin olunması adına böbrekleri, karaciğeri çeşitli testlere tabi tutulmaktadır. Böylece verici için ilik nakli zararları ortaya çıkmasın diye yapılması gerekenler sıralanmış olmaktadır. Kısacası ilik nakli donör riskleri kişinin hayatını olumsuz etkileyecek komplikasyonlardan oluşmamaktadır. 

İlik nakli yan etkileri olarak alıcının işleme hazırlanma aşamasında ve hazırlık sonrasında çeşitli ciddi komplikasyonları söylenebilir. Kemik iliği nakli riskleri arasında işleme hazırlık için uygulanan rejimin ağırlığına göre değişen oranlarda;

• Ağız içinde yaralar, 
• bulantı 
• halsizlik 
• kusma
• iştahsızlık
• kabızlık
• ishal görülebilir.

İlik Nakli Donör Olmak

İlik nakli için uyumlu dokunun yakalanma ihtimali hastanın kardeşinde daha fazladır. Kardeşten uzak akrabalarda dokum uyumu yakalanma ihtimali olsa da oran akrabalık derecesi uzaklaştıkça düşmektedir. Doku uyumuna sahip kardeşi olmayan hastalarda bilim ve teknolojinin yararları sayesinde aile içi yarı uyumlu ilik nakli yapılabilmektedir.

Örneğin 2 yaşından küçük, 60 yaşından büyük olan bireyler ve çeşitli hastalıkları olanlar ilik nakli için uygun verici kapsamında değillerdir. HIV (AIDS) tanısı alan, kanser olan, kronik hastalığı bulunan, frengi (sifiliz) hastalığı, Hepatit B ve Hepatit C hastalığı geçiren kişiler verici olamazlar. Bu kişilerin doku uyumunun kontrol edilmesine dahi gerek yoktur. İlik nakli vericisi olabilmek için Sağlık Bakanlığı'na bağlı Kemik İliği Bilgi İşlem Sistemi'nden destek alabilirsiniz.

İlik Nakli Ameliyatı Nasıl Yapılır?

İlik nakli ameliyatı hakkında insanların kafalarında hem verici olmaları durumunda hem de alıcı pozisyonunda olmaları durumunda pek çok soru işareti bulunabiliyor. Kemik iliğinden kök hücrelerin alıcıdan toplanması işlemi steril ameliyathane koşullarında genel veya spinal anestezi altında iğneler kullanılarak ortalama 1 - 2 saate tamamlanır.

Çevre kanından kök hücrelerin toplanması ise aferez adı verilen cihaz kullanılarak ortalama (cihazdan cihaza farklılık göstermekle beraber) 4-6 saatte tamamlanır. Süreç toplanacak kök hücre sayısına göre değişiklik göstermektedir. İşlemin yeteri kadar kök hücre toplanabilmesi adına birden fazla kez tekrarlanması durumu yaşanabilir. Bahsettiğimiz 2 farklı tip kök hücre toplanması amacıyla tercih edilebilir.

Alıcıdan bahsedilen yöntemlerle alınan kök hücreler hastaya damar yolu ile verilmektedir. Rutin uygulama olmasa da son yıllarda bazı araştırmalarda seçilmiş hastalara toplanan kök hücrelerin kemik iliği içerisine verildiği görülmektedir. İlik nakli için alıcı ve vericinin kan grubu uyumuna ihtiyaç olmadığı bilinmektedir. Alıcının ve vericinin kan grubunun uyumlu olmaması durumunda kemik iliğinden kırmızı küreler ve sıvı kısım uzaklaştırılmaktadır. Bunun ardından verilen yeni hücreler kan yoluyla kemik iliğine gitmekte ve yerleşmektedirler. İlik nakli günümüz şartlarında başta kanser olmak üzere selim hastalıklar için tedavi geliştiren bir uygulamadır. Ayrıca ilik nakli yaş sınırı da nüks ve ölüm oranlarına göre bilim kurulu tarafından belirlenmektedir.

İlik Nakli Sonrası Yaşananlar

Nakille vücuda sokulan yeni kök hücreler kan vasıtasıyla kemik iliğine seyahat ederler. Zaman içerisinde çoğalarak sağlıklı kan hücreleri yapmaya başlarlar. Hastadan hastaya kan hücrelerinin sayısının normale dönme süresi değişiklik göstermektedir. İlik nakli sonrası yaşananlar takip edilebilmesi için hastayla yakından ilgilenilmesi gerekmektedir. Kemik iliği nakli sonrası kişinin durumunun takip edilebilmesi için çeşitli testler uygulanmalıdır.

İlik nakli sonrası hastanın durumu takip edildiğinde ishal ve bulantı gibi çeşitli komplikasyonlar gözlenmesi durumunda ilaç kullanılması gerekebilir. Kişinin durumunun genel olarak gözlemlenmesi ve tıbbi bakım altında tutulması ilik nakli başarı oranı artışını sağlayacaktır. İlik nakli sonrası bakım yapılırken enfeksiyon fark edilirse, komplikasyonlar yaşanmaya devam ederse 1 - 2 gün veya daha fazla sürelerde hastanede kalmak gerekebilir. İlik nakli sonrası tekrarlama ihtimali hasta ve hastalığın bireysel özelliklerine göre değişiklikler göstermektedir.

Allojenik ilik nakli türünde alıcı ve verici bağışıklık sistemleri arasında uyum sağlanamayabilir. Nakledilen kök hücrelere alıcı vücudunda gelişen bağışıklık sistemi alıcı organlarını yabancı gibi görebilir ve tepki verebilir. Bu durum alıcı bağırsaklarında, kemik iliğinde, cildinde ve karaciğerinde hasar oluşturabilir. Allojenik nakil işlemlerinde alıcıların yaklaşık yarısında değişen oran ve şiddetlerde bu komplikasyonlar görülebilir. Hastanın bu durumlarda tedavi edilmesi gerekmektedir. Durumun ağır seyretmesi durumunda organ harabiyeti görülebilir ve hatta organ yetmezliği gelişebilir.

İlik nakli sonrası yaşam süresi, hekim tarafından dikkat edilmesi konusunda uyarılan detaylar önemsendiği zaman normal süreçte ilerlemektedir. Kemik iliği nakli sonrası komplikasyonlar yaşanmaması adına doktorunuzun tavsiyelerine harfiyen uymanız yararınıza olacaktır.