Çölyak hastalığı, gluten adlı proteine karşı vücudun anormal tepki gösterdiği otoimmün bir sindirim sistemi rahatsızlığıdır. Buğday, arpa ve çavdarda bulunan gluten, bağırsaklarda hasara yol açarak besin emilimini engeller. Dünya nüfusunun yaklaşık %1’ini etkileyen bu kronik durum, erken teşhis edilmediğinde ciddi komplikasyonlara neden olabilir.
Çölyak Hastalığının Nedenleri ve Risk Faktörleri
Genetik yatkınlık temel tetikleyicidir. HLA-DQ2 ve HLA-DQ8 genlerini taşıyan bireylerde risk artar. Birinci derece akrabalarda çölyak öyküsü varsa hastalık gelişme ihtimali %10’a yükselir. Tip 1 diyabet, Hashimoto tiroiditi veya Down sendromu gibi otoimmün rahatsızlıklar da riski artıran faktörler arasındadır. Çevresel etkenler (viral enfeksiyonlar, stres veya gebelik) genetik yatkınlığı olanlarda hastalığı aktive edebilir.
Belirtiler ve Klinik Tablo
Semptomlar yaşa ve hastalık şiddetine göre değişir. Klasik çölyakta kronik ishal, karın şişliği ve kilo kaybı öne çıkarken atipik formlarda eklem ağrısı veya cilt sorunları görülebilir.
- Çocuklarda: Gelişme geriliği, iştahsızlık, kusma, diş minesinde defektler
- Yetişkinlerde: Demir eksikliği anemisi, osteoporoz, nöropati, depresyon
- Deri Bulguları: Dermatitis herpetiformis (kaşıntılı su kabarcıkları)
Tanı Yöntemleri
Teşhis üç aşamalıdır:
- Serolojik Testler: Anti-tTG IgA ve EMA IgA antikorları ilk basamak taramadır.
- Endoskopi: İnce bağırsak biyopsisi ile villus atrofisi (parmaksı çıkıntıların kaybı) tespiti altın standarttır.
- Genetik Analiz: HLA gen testleri negatifse çölyak ekarte edilebilir.
Tedavi ve Glutensiz Beslenme
Tek kalıcı tedavi ömür boyu glutensiz diyettir. Buğday, arpa, çavdar ve malt içeren tüm ürünler yasaklanır. Güvenli gıdalar:
- Tahıllar: Pirinç, mısır, kinoa, karabuğday
- Doğal Gıdalar: Taze sebze-meyve, et, balık, yumurta
- Etiket Okuma: "Glutensiz" logosu olan endüstriyel ürünler tercih edilmeli
Tedavi Edilmeyen Çölyakın Komplikasyonları
- Beslenme Eksiklikleri: D vitamini/kalsiyum eksikliği → kemik kırıkları
- Nörolojik Sorunlar: Ataksi (denge kaybı), periferik nöropati
- Üreme Problemleri: Kısırlık, tekrarlayan düşükler
- Onkoloji Riskleri: İnce bağırsak lenoması veya adenokarsinom
Yeni Tedavi Araştırmaları
- Enzim Terapileri: Gluteni parçalayan AN-PEP enzimi içeren takviyeler
- Bağırsak Bariyeri Güçlendiriciler: Larazotid asetat klinik denemelerde
- Aşı Tedavisi: Nexvax2 aşısı ile immün tolerans geliştirme çalışmaları
Günlük Yaşam Önerileri
- Mutfakta glutenli/glutensiz ürünler için ayrı bölümler oluşturun.
- Dışarıda yemek yerken "çapak bulaşması" (cross-contamination) riskine dikkat edin.
- Glutensiz ürünlere ulaşım için Çölyak Derneği’nin market rehberini kullanın.
Çocuklarda Özel Durumlar
Okul kantinlerinde glutensiz menü talebi için 5378 Sayılı Engelliler Kanunu’ndan yararlanılabilir. Sosyal uyum için sınıf öğretmenine hastalık hakkında bilgilendirme yapılmalıdır.
Takip ve Kontroller
Teşhis sonrası ilk yıl 3 ayda bir, sonrası yılda bir kez:
- Antikor testleri (diyet uyumunu ölçer)
- DEXA ile kemik yoğunluğu ölçümü
- Tam kan sayımı ve vitamin seviyeleri kontrolü
