Amnezi

Amnezi Nedir?

Amnezi, kişinin hafıza sorunları yaşaması, hatırlama ve öğrenme güçlükleri çekmesi durumunun genel adıdır. Kişinin hatırlama ve öğrenmesinin farklı ölçülerde etkilendiği farklı amnezi alt türleri vardır. 

Retrograd (Geriye Dönük) Amnezi

Kişinin daha önce beyninde oluşturduğu anıların kaybolmasıdır. Travmalar ve demans (bunama) gibi çeşitli nörolojik hastalıklar geriye dönük amneziye sebep olabilir. Geriye dönük amnezisi olan hastalarda sıklıkla unutma, son gerçekleşen olaylardan başlar. Hastalar karşı komşularının adını hatırlamazken çocukluklarında giydikleri elbiseleri anlatabiliyor olabilir. Amnezi ilerledikçe kişi daha uzak bir zamanı hatırlayamaz hale gelebilir. 

Anterograd (İleriye Dönük) Amnezi

Kişinin yeni anılar oluşturma yetisini kaybetmesidir. Aşırı alkol kullanımı gibi durumlarda geçici ileriye dönük amnezi deneyimlenebildiği gibi ileriye dönük amnezi kalıcı da olabilmektedir. Beyinde yeni anıların kurulduğu alan hipokampus olarak bilinmektedir. Çeşitli vitamin eksiklikleri ve uzun süreli aşırı alkol tüketimi beynin bu bölgesine zarar vererek kişinin yeni anılar oluşturma becerisini azaltabilir. Travmalar da  hipokampusun zedelenmesine sebep olabilmektedir. Bu durumlarda hipokampus zedelendikten sonraki dönem hafızada tutulamaz ve kişi geçmişinde yaşar.

Geçici Global Amnezi

Kişinin kafa karışıklığı yaşadığı ve çevresini anlamakta güçlük çektiği ataklar geçirmesi durumudur. Kişi nöbet benzeri bir durum yaşar ve sonrasında bu nöbeti, nöbetten kısa bir süre öncesini ve sonrasını hatırlamaz. Orta yaşlı ve yaşlılarda daha sık görülen bu durumun beyne kan akışının çeşitli sebeplerle bir süre engellenmesi sebebiyle geçici hafıza kaybı ortaya çıktığı düşünülmektedir.

Bebeklik Amnezisi

Bebeklerin sinir sistemi doğum anında tam gelişmiş değildir. Sinir sistemi doğumdan sonra yıllar içerisinde gelişmektedir. Bu dönemde kişiler anı oluşturup saklayamazlar. Herkesin sinir sistemi aynı hızda gelişmez ve bazı olayların zihnimizde kalıcılığı daha yüksek olabilir, bu sebeple kişilerin ilk anısını hatırladığı yaş farklılık gösterebilmektedir. 

Amnezi Belirtileri Nelerdir?

Farklı amnezi alt türlerinde farklı belirtiler görülebildiği gibi hafıza sorunlarının sebep olduğu genel belirtiler de mevcuttur. Bebeklik amnezisi herkeste görülen sağlıklı bir durumdur. Geçici global amnezi durumu ise diğerleri kadar sık görülmemektedir ve üzerinde yeterli çalışma henüz yapılmamıştır.

İleriye ve geriye dönük amnezilerin farklı belirtileri olabilir:

• İleriye dönük amnezide öğrenme güçlükleri görülür.    
  
• Geriye dönük amnezide öğrenilmiş olan bilgiler unutulur. Bu amnezi aşama aşama ilerleme gösterebilir. Bu durumda kişinin son zamanlarına ait bilgiler kişinin çocukluğunda öğrendiği bilgilerden önce unutulur. Kişinin yeni taşındığı evin adresini unutarak sürekli eski evinin adresi ile karıştırması geriye dönük amnezinin işareti olabilir.
  
• Kişinin hafızasında unuttuğu gerçeklerin boşlukları gerçek dışı olaylarla dolabilir. Kişiler gerçek olaylarla hayalleri ayırt etmekte sıkıntı yaşayabilir. (konfabülasyon)
  
• Amnezi yaşayan kişilerde farklı nörolojik sorunların da görülmesi sıktır. Ellerde titreme (tremor) ve hareket bozuklukları en sık rastlanabilen rahatsızlıklardır.
  
• Anı oluşturmakta güçlük çeken ve anılarını hatırlayamayan kişiler yer ve zaman algısında bozulmalar (disoryantasyon) yaşayabilirler.
  
• Kişiler yakınlarının yüzlerini, evlerini görünce tanıyamayabilirler. Bu durumda insan ilişkileri bozulabilir ve kaybolma tehlikesiyle karşı karşıya kalabilirler.
  

Amnezi Nedenleri Nelerdir?

Pek çok farklı nörolojik hastalık amneziye sebep olabilir, hastalıklar sebebiyle ortaya çıkan amneziye tıbbi amnezi adı verilir. Kişilerin psikolojik stres yaratan durumları hatırlamasın da görülen sorunlar psikolojik amnezi olarak adlandırılır. Tıbbi ve psikolojik amnezilerin farklı nedenleri vardır.

Tıbbi Amnezi

Tıbbi amneziler beyin hasarları ve hastalıklarıyla ilişkilidir. Beyne zarar veren çeşitli hastalık ve travmalar tıbbi amneziye sebep olabilmektedir. 

Amneziye sebep olabilecek bazı tıbbi durumlar şunlardır:

• İnme (beyin kanamalarıyla veya beyne pıhtı atması yoluyla)
• Ensefalit (beyin enfeksiyon ve iltihapları)
• Demans (bunama)
• Çölyak hastalığı
• Oksijen yoksunluğu beyne hasar vererek var olan anıların hatırlanmasını veya yeni anılar oluşturulmasını engelleyebilir.
• Çeşitli ilaçlar
• Subaraknoid beyin kanaması
• Beyin tümörü
• Radyoterapi
• Kafa travmaları. Travmalardan sonra sıklıkla geçici hafıza kaybı görülmekle beraber hipokampusun etkilenmesi kalıcı ve ileriye dönük hafıza kaybına sebep olur.
• Epilepsi ve benzeri nöbet bozuklukları
• Psikiyatrik tedavi olarak elektrokonvülsif tedavi alınması
• Alkol kullanımı. Sarhoşluk geçici amneziye sebep olurken uzun süreli yüksek miktarda alkol tüketimi hafızada kalıcı hasarlara sebep olabilir.
• Dejeneratif (hasarlayıcı) beyin hastalıkları. Alzheimer.
• Wernicke – Korsakoff sendromu. Uzun süreli alkol alımına bağlı olarak vücutta gerekli B₁ vitamininin eksikliği ile uzun dönem ileriye dönük hafıza sorunları yaşanması.
• Beyin ameliyatları.
• Akciğer kanserinin dördüncü evresinde hafıza kaybı sorunları yaşanabilmektedir.

Dissosiyatif (Psikojenik) Amnezi

Kişilerin stres altında oldukları zamanlara, yaşadıkları ciddi travmalara dair anılarında boşluklar olması durumudur. Bu sebeple bu duruma travmatik amnezi de denebilmektedir. Psikolojik amneziler geriye dönük amnezidir. Kişiyi strese sokan farklı durumlar psikolojik amneziye sebep olabilir.

Kişide psikolojik amnezi görülmesinin çeşitli sebepleri olabilir:

• Doğal afetler
• Terör olayları
• Kişinin şiddete maruz kaldığı durumlar
• Kaçırılma

Amnezi Teşhisi

Amnezinin teşhisi için farklı yöntemlerden yararlanılabilir.

Tıbbi Öykü

Hastanın geçmişte geçirdiği hastalıklar ve şu anki şikayetleri tanıda yol gösterici olabilir. Hastalarda hafıza kaybı olduğu için hastalar şikayetlerini doktora net olarak iletemeyebilir. Bu durumda varsa hasta ile beraber yaşayan kişiden ve yakınlarından bilgi almak önemlidir. 

Hastanın tıbbi öyküsünde amnezinin sebebini bulmakta yol gösterici olabilecek farklı durumlar vardır:

• Amnezi geriye dönük mü yoksa ileriye dönük mü?
• Kişi nöbet geçiriyor mu?
• Hafıza kaybı ilerliyor mu?
• Kişinin eşlik eden hastalıkları var mı, varsa neler?
• Kişinin yakınlarına amnezi teşhisi konulmuş mu veya onlar da unutkanlıktan şikayetçi mi?
• Hafıza kaybı ne zamandan beri var?
• Kişinin farklı nörolojik şikayetleri var mı?
• Kişinin alkol ve ilaç kullanımı nasıl?
• Geçirilmiş kafa travması var mı?

Fizik Muayene

Hastanın nörolojik sisteminin muayene edilmesi, hafıza kaybına sebep olabilecek nörolojik hastalıkların teşhisinde yardımcı olabilir.

Bilişsel Testler

Kişiye çeşitli görevler verilerek ve sorular sorularak hastanın hafızasının ve bilişsel yeteneklerinin test edilmesi, kişinin sinir sistemi sağlığının kontrol edilmesinde ve amnezinin derecesinin belirlenmesinde önemlidir. Kişiye ismi, testin yapıldığı günün tarihi, testin yapıldığı yer, hava durumu ve benzeri bilgiler sorularak kişinin hafızası ve benlik algısı test edilebilir. En sık kullanılan bilişsel testlerden biri mini mental testtir. 

Laboratuvar Tetkikleri ve Görüntülemeler

Kişinin beyin görüntülemeleri beyin hasarı hakkında bilgi verebilir. Amneziye sebep olan enfeksiyon gibi etkenler kanda tespit edilebilir. Beynin manyetik rezonans ve bilgisayarlı tomografi ile görüntülenmesi beyin hasarlarını gösterebilir ve çeşitli beyin hastalıklarının teşhis edilmesini sağlayabilir. Nöbetlerle beraber görülen amnezilerde elektroensefalografi nöbetlerin anlaşılmasında yardımcı olabilir.

Amnezi Tedavisi

Amnezi, altında yatan sebebe göre tedavi edilebilmektedir. Alkol kullanımı ve kafa travmalarına bağlı geçici hafıza kayıplarında hafıza sıklıkla kendiliğinden yerine gelmektedir. Zehirlenmeler kişide hafıza kaybı ve kafa karışıklıklarına sebep olabilmektedir. Bu durumda, zehirlenmeye sebep olan maddenin vücuttan atılımının sağlanmasıyla (detoksifikasyon) kişideki hafıza kaybı düzelebilir. 

İlaçlar ve Ek Gıdalar

Hafıza kayıplarının çoğu türü için uygun bir tedavi bulunamamaktadır. B vitamini desteği uzun dönemde hafıza kaybı yaşanmasını engelleyebilmekte veya azaltabilmektedir. Alkol kullanımının sınırlandırılması, hafıza kaybı yaşanma ihtimalini düşürmektedir. 

Teknolojik Araçlar

Çeşitli araçların kullanımı, hafıza kaybı yaşayan kişilerin hayatlarını kolaylaştırabilir. Unutkanlığa karşı not almak hafif sorunlar yaşayan kişiler için yeterli olabilirken akıllı telefonlar gibi teknolojik araçlar hafıza kaybı daha derin olan kişilere de yardımcı olabilmektedir. Unutkanlık yaşayan kişiler için ilaç kullanımını hatırlatıcı programlar, dışarıya çıkıp evlerinin yolunu bulmakta sorun yaşadıklarında önceden girilen adrese göre evin yolunu tarif edebilecek uygulamalar mevcuttur. Hafıza sorunları yaşayan kişilerin teknolojik araçlardan yardım alması hayat kalitelerinin yükselmesinde önemli rol oynamaktadır.

Yakın zamanda yapılan çeşitli sosyal çalışmalarla, kaybolma ihtimali yüksek kişilere çeşitli dövmeler uygulanmakta ve vücudunda kendine özgü dövmeler olan kişilerin kaybolduklarında bulunmaları daha kolay olabilmektedir. Hafıza sorunları yaşayan kişilerin bayılmasına sebep olabilecek çeşitli sorunları varsa vücutlarına hastalıklarına ilişkin dövmeler yaptırabilir veya kollarına sahip oldukları hastalığa özgü bileklikler takabilirler.

Ergoterapi

Kişinin zihinsel etkinlikler yapması, beyni zinde tutarak yaşlanma gibi sebeplerle ortaya çıkacak hafıza kaybını yavaşlatabilmektedir. Kişinin yeni uğraşlar edinerek veya kendi alanında ilerleyerek bilişsel çalışmalar yapması, hafıza kaybını yavaşlatabilmekte ve hafızayı iyileştirebilmektedir. Özellikle yaşlanan kişilerin çeşitli hobiler edinmesi ve fiziklerine uygun spor dallarıyla ilgilenmesi demansın etkilerini azaltabilmektedir.

Amnezi Tedavi Edilmezse

Amneziye sebep olan pek çok hastalık tedavi edilememektedir. Demans durumunda kişiler gün geçtikçe hafızalarının daha büyük bir kısmını yitirmektedir. Amnezi sorunu yaşayan kişilere teknolojik destek sağlanmaması durumunda kişiler kaybolabilir ve ciddi sıkıntılar yaşayabilir. Uygun zamanda müdahale edilmesi durumunda çözülebilecek hafıza kayıpları sürekli hafıza kaybına dönüşebilmektedir.

Amnezi Ne İyi Gelir?

Kişinin zihinsel uğraşlarının olması, hafıza kaybına sebep olabilecek çeşitli etkenlerin önüne geçebilmektedir. Beslenme düzenine dikkat edilmesi ve alkol kullanımının sınırlandırılması, kişinin hafıza kaybı sorunları yaşamasının önüne geçebilmekte ve sinir sistemi sağlığının korunmasında önemli rol oynamaktadır.

Amnezi Ne İyi Gelmez?

Çeşitli ilaçlar, beyin ameliyatları ve elektrokonvülsif terapi gibi yöntemler kişinin hafıza kaybı yaşamasına sebep olabilmektedir. Ancak bazı ciddi sağlık sorunları bu işlemlerin uygulanmasını gerektirmektedir. Bu işlemlerin uygulanması gerekmiş kişilerde hafıza kaybı görülme ihtimali artmıştır. Travmatik olaylara maruz kalmak kişide belli bir döneme dair anıların unutulmasına sebep olabilir.

Amnezi İlaçları

Amnezi tedavisinde kullanılabilecek ilaçlar amnezinin sebebine göre değişebilmektedir. Alkol bağımlılığı yaşayan kişilerde hafıza kaybının önüne geçilmesi için kişi alkolü bırakmalıdır. Disülfiram, alkol bağımlılığının tedavisinde kullanılmaktadır. B vitaminlerinin yetersizliği tespit edildiğinde B vitamini desteği uygulanması, hafıza kaybını önleyebilmektedir. Çoğu amnezi türünde tedavi edici bir ilaç bulunmamaktadır.

Amnezi için Hangi Doktora Gidilmeli?

Amnezi sıklıkla beyinde anıların oluşturulması ve saklanması ile ilişkili bölgelerin hasarlanması ile ortaya çıkmaktadır. Bu sebeple amnezi durumu nörolojik bir sorundur. Hafıza kayıpları, yer zaman algısının bozulması, unutkanlık gibi sıkıntılar fark edildiği anda nöroloji kliniklerine başvurulması önemlidir. Amnezi hastaları durumlarının farkında olamayabilir. Bu sorunları deneyimleyen, özellikle yaşlı insanların tıbbi yardım almaları için yakınlarının yardımcı olması önemlidir.