Şizofreni, bireyin düşünce, duygu ve davranışlarını derinden etkileyen kronik bir psikiyatrik bozukluktur. Hastalığın nedenleri arasında genetik yatkınlık, çevresel faktörler ve bunların karmaşık etkileşimi öne çıkar. Peki şizofreni tamamen genetik mi? Yoksa diğer faktörler nasıl rol oynuyor? İşte bu soruların bilimsel cevapları:

Genetik Yatkınlığın Rolü
Aile çalışmaları, şizofreni tanısı alan bireylerin birinci derece akrabalarında (ebeveyn, kardeş) hastalık riskinin genel popülasyona göre 10 kat daha yüksek olduğunu gösteriyor. İkiz çalışmaları ise tek yumurta ikizlerinde konkordans oranının %40-50, çift yumurta ikizlerinde ise %10-15 olduğunu ortaya koyuyor. Bu veriler, genetik faktörlerin önemini vurgulasa da tek başına yeterli olmadığını da kanıtlıyor.

Hangi Genler Risk Oluşturuyor?
Şizofreniye yatkınlıkla ilişkilendirilen 100’den fazla gen varyantı bulunuyor. Bunlar arasında en çok bilinenler:

• DISC1 (Disrupted in Schizophrenia 1): Nöronal gelişim ve sinaptik iletişimde rol alır.
• COMT (Katekol-O-Metiltransferaz): Dopamin metabolizmasını düzenler.
• NRG1 (Neuregulin 1): Beyin gelişimi ve miyelinizasyon süreçlerini etkiler.
  Ancak hiçbir gen varyantı tek başına hastalıktan sorumlu değildir. Poligenik etki (birçok genin küçük katkıları) önemli bir mekanizma olarak kabul edilir.

Çevresel Faktörler Nasıl Etkiliyor?
Genetik yatkınlığı olan bireylerde çevresel tetikleyiciler hastalığın ortaya çıkma olasılığını artırır. Öne çıkan çevresel risk faktörleri:

• Doğum Öncesi Komplikasyonlar: Annenin gebelikte enfeksiyon geçirmesi (örn. grip), beslenme yetersizliği.
• Erken Çocukluk Travmaları: Fiziksel veya duygusal istismar öyküsü.
• Madde Kullanımı: Özellikle ergenlikte esrar kullanımı riski 2-3 kat artırır.

Gen-Çevre Etkileşimi: Epigenetik Mekanizmalar
Epigenetik değişiklikler (DNA metilasyonu, histon modifikasyonu), gen ifadesini çevresel faktörlere bağlı olarak değiştirebilir. Örneğin, stres veya enfeksiyon gibi tetikleyiciler, şizofreniyle ilişkili genlerin ekspresyonunu artırarak nörokimasal dengesizliğe yol açabilir.

Aile Öyküsü Varsa Ne Yapılmalı?
Ailesinde şizofreni öyküsü olan bireylerde erken müdahale önem taşır. Risk azaltma stratejileri:

• Düzenli Psikiyatrik Değerlendirme: Prodromal belirtiler (içe kapanma, düşünce dağınıklığı) erken tespit edilebilir.
• Sağlıklı Yaşam Tarzı: Omega-3 takviyesi ve düzenli egzersiz nöroprotektif etki sağlar.
• Stres Yönetimi: Mindfulness ve bilişsel davranışçı terapi teknikleriyle stres kontrolü.

Sık Sorulan Sorular

• Şizofreni doğrudan ebeveynlerden geçer mi?
  Hayır, kalıtım Mendeliyen bir model izlemez. Poligenik ve çok faktörlüdür.
• Genetik testlerle şizofreni öngörülebilir mi?
  Mevcut testler tanı koymaz, ancak araştırma amaçlı poligenik risk skorları kullanılır.
• Ailede şizofreni varsa çocukta risk nedir?
  Birinci derece akrabada şizofreni varsa risk %10, genel popülasyonda ise %1’dir.