Lizozomal depo hastalıkları, vücudun hücre içi temizlik sistemini bozan nadir genetik bozukluklardır. Lizozom adı verilen organellerdeki enzim eksiklikleri nedeniyle toksik maddeler birikir ve organ hasarına yol açar. 50’den fazla türü tanımlanan bu hastalıklar, çoğunlukla çocukluk çağında teşhis edilir.
Hastalık Mekanizması ve Türleri
Lizozomlar, hücrenin sindirim merkezleri olarak görev yapar. Lipidler, proteinler ve kompleks şekerleri parçalayan enzimlerdeki genetik kusurlar, atık maddelerin birikmesine neden olur. Başlıca türler arasında Gaucher (glukoserebrosid birikimi), Niemann-Pick (sfingomiyelin birikimi), Tay-Sachs (GM2 gangliosid birikimi) ve Mukopolisakkaridozlar (MPS) yer alır. Her biri farklı enzim eksikliği ile karakterizedir.
Belirtiler ve Klinik Tablo
Semptomlar hastalık tipine ve şiddetine göre değişir:
- Nörolojik Bulgular: Nöbetler, kas zayıflığı, gelişim geriliği
- Organ Büyümeleri: Karaciğer ve dalak genişlemesi (hepatosplenomegali)
- İskelet Deformiteleri: Kemik ağrıları, boy kısalığı
- Göz Tutulumu: Kornea bulanıklığı, kiraz kırmızısı benek (Tay-Sachs)
- Solunum Problemleri: Tekrarlayan enfeksiyonlar
Teşhis Yöntemleri
Tanı süreci çok aşamalıdır:
- Enzim Analizi: Kandaki spesifik enzim aktivitesinin ölçülmesi (örn: Gaucher’da glukoserebrosidaz düzeyi)
- Genetik Testler: Mutasyon taraması (DNA dizileme)
- Biyopsi: Karaciğer veya kemik iliği örneklerinde lipid birikiminin gösterilmesi
- Prenatal Tanı: Riskli gebeliklerde koryon villus örneklemesi
Tedavi Yaklaşımları
- Enzim Replasman Tedavisi (ERT): Eksik enzimin damar yoluyla verilmesi (Gaucher, MPS-I için)
- Substrat Azaltma Tedavisi: Biriken madde üretimini baskılayan ilaçlar (Miglustat, Eliglustat)
- Kemik İliği Nakli: Özellikle erken evre MPS hastalarında
- Semptomatik Tedavi: Nöbet kontrolü, fizyoterapi, solunum desteği
Yeni Nesil Tedaviler
- Gen Terapisi: Viral vektörlerle sağlam gen aktarımı (Klinik denemelerde)
- Küçük Molekül Chaperonları: Hatalı enzimlerin fonksiyon kazanmasını sağlayan ilaçlar
- Nörotropik ERT: Kan-beyin bariyerini aşabilen modifiye enzimler
Hasta Yönetimi ve Destek Tedaviler
Multidisipliner ekip yaklaşımı esastır:
- Fizyoterapi: Eklem hareket açıklığını korumak
- Beslenme Desteği: Özel formüllü mamalar, gastrostomi tüpü
- Psikososyal Destek: Aile danışmanlığı, hasta dernekleri
- Palyatif Bakım: İleri evre hastalarda yaşam kalitesi odaklı yaklaşım
Genetik Danışmanlık ve Prenatal Önlemler
Ailelere taşıyıcılık testleri ve gebelik planlaması konusunda danışmanlık verilir. Akraba evlilikleri riski 10 kat artırdığından, yüksek riskli çiftlerde preimplantasyon genetik tanı (PGT) önerilir.
