Frajil X Sendromu (FXS), X kromozomundaki FMR1 genindeki mutasyonun neden olduğu genetik bir bozukluktur. Zihinsel engelliliğin kalıtsal en yaygın nedeni olan bu sendrom, erkeklerde kadınlara göre daha şiddetli seyreder. Öğrenme güçlüklerinden davranışsal sorunlara kadar geniş bir etki yelpazesine sahiptir.
Genetik Mekanizma ve Kalıtım
FMR1 geninin promotor bölgesindeki CGG tekrar sayısının anormal artışı (200’ün üzerinde), genin susturulmasına ve FMRP proteininin üretilememesine yol açar. Bu proteinin eksikliği beyin gelişimini doğrudan etkiler. Kalıtım modeli:
- Taşıyıcı Anneler: Mutasyonu çocuğa aktarma riski %50
- Tam Mutasyon Eşiği: 55-200 CGG tekrarı (premutasyon)
- Cinsiyet Farkı: Erkeklerde semptomlar 2 kat daha şiddetli
Klinik Belirtiler ve Fiziksel Özellikler
- Bilişsel Etkiler: Orta-ağır düzeyde zihinsel engel, öğrenme güçlüğü
- Fiziksel Bulgular: Uzun yüz yapısı, büyük kulaklar, düz ayak, makroorşidi (testis büyüklüğü)
- Davranışsal Özellikler:
- Göz temasından kaçınma
- El çırpma veya ısırma gibi stereotipik hareketler
- Sosyal anksiyete ve hiperaktivite
Tanı Yöntemleri
- Moleküler Genetik Test: CGG tekrar sayısını ölçen PCR ve Southern blot analizi
- Prenatal Tanı: Amniyosentez veya CVS ile gebelikte tespit
- Klinik Değerlendirme:
- DSM-5 kriterlerine göre otizm spektrum değerlendirmesi
- Nöropsikolojik test bataryaları
Tedavi ve Müdahale Stratejileri
- Farmakolojik Tedaviler:
- Metilfenidat (dikkat eksikliği için)
- SSRI’lar (anksiyete kontrolünde)
- Aripiprazol (agresif davranışlar için)
- Davranışsal Terapiler:
- Uygulamalı Davranış Analizi (ABA)
- Sosyal beceri eğitim programları
- Duyu bütünleme terapisi
- Eğitim Desteği:
- Bireyselleştirilmiş Eğitim Programı (BEP)
- Konuşma ve dil terapisi
Aileler İçin Pratik Öneriler
- Erken Müdahale: 0-3 yaş arası özel eğitim programları
- Çevre Düzenlemesi: Gürültüyü azaltan kulaklıklar, görsel programlar
- Beslenme Desteği: Omega-3 takviyelerinin dikkat üzerinde olumlu etkileri
- Kardeş Desteği: Aile içi psikoeğitim
Erişkin Dönemde Yönetim
- Bağımsız yaşam becerileri eğitimi
- Korunaklı iş ortamları
- Psikiyatrik takip (depresyon ve anksiyete için)
- Kardiyak izlem (mitral kapak prolapsusu riski)
Araştırma ve Gelişmeler
- mGluR5 antagonistleri (basaniglurant) üzerine Faz 3 çalışmaları
- CRISPR gen düzenleme teknolojisi ile prekürsör mutasyon düzeltme
- FMRP protein replasman terapileri
