Nikotin bağımlılığı, tütün ürünlerindeki nikotin maddesinin beyindeki ödül merkezlerini etkilemesiyle gelişen kronik bir hastalıktır. Sigara, elektronik sigara veya tütün çiğneme gibi yollarla vücuda alınan nikotin, dopamin salınımını tetikleyerek bağımlılık döngüsü oluşturur. Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, dünya genelinde 1.3 milyar tütün kullanıcısı bulunmakta ve her yıl 8 milyondan fazla ölüm nikotin bağımlılığına bağlı hastalıklardan kaynaklanmaktadır.
Bağımlılık Mekanizması ve Risk Faktörleri
Nikotin, beyne ulaştığında nikotinik asetilkolin reseptörlerine bağlanır. Bu bağlanma, dopamin salınımını artırarak geçici bir rahatlama hissi yaratır. Zamanla beyin bu kimyasal uyarana adapte olur ve normal fonksiyonlarını sürdürebilmek için nikotine ihtiyaç duyar. Genetik yatkınlık (%50-75 kalıtımsal), ergenlikte başlama, depresyon gibi psikiyatrik eş tanılar ve sosyal çevre en önemli risk faktörleridir.
Nikotin Bağımlılığının Belirtileri
- Fiziksel Belirtiler: Sabah ilk saatlerde yoğun sigara içme isteği, nikotin yoksunluğunda titreme, baş ağrısı ve konsantrasyon bozukluğu
- Davranışsal İşaretler: Sosyal ortamlarda tütün kullanımını önceliklendirme, bırakma girişimlerinde başarısızlık
- Psikolojik Bulgular: Nikotin alınmadığında anksiyete, sinirlilik veya depresif duygu durumu
Sağlık Üzerindeki Yıkıcı Etkileri
Nikotin bağımlılığı yalnızca akciğer kanseriyle değil, vasküler sistem üzerindeki etkileri nedeniyle inme riskini 2-4 kat artırır. Hamilelerde düşük doğum ağırlığı, KOAH hastalarında atak sıklığı ve diyabetiklerde nöropati gelişimini hızlandırır. Pasif maruziyet ise çocuklarda astım sıklığını %40 artırır.
Teşhis Kriterleri
Klinik teşhis için DSM-5 tanı kriterleri kullanılır:
- Planlanandan fazla miktar ve sürede kullanım
- Tütün kullanımını azaltma isteğine rağmen başarısızlık
- Temin etmek veya kullanmak için günlük aktivitelerden feragat
- Fiziksel veya psikolojik problemlere rağmen kullanıma devam
Tanı için son 12 ayda bu kriterlerden en az ikisinin görülmesi gerekir.
Tedavi Yöntemleri ve Etkinlik Oranları
- Nikotin Replasman Tedavisi: Bant, sakız veya pastil formlarıyla yoksunluk semptomlarını %60 azaltır.
- Farmakolojik Ajanlar: Vareniklin (Champix) %33, Bupropion (Zyban) %24 uzun dönem bırakma başarısı sağlar.
- Bilişsel Davranışçı Terapi: Tetikleyici faktörlerin yönetiminde %45 etkinlik.
- Dijital Müdahaleler: Mobil uygulamalar ve SMS destek programları 6 aylık bırakma oranını %18 artırır.
Bırakma Sürecinde Kritik Adımlar
- Hazırlık Aşaması: Sigara içme günlüğü tutarak tetikleyicileri belirleme
- Bırakma Günü: Çevreden sosyal destek talep etme ve nikotin ürünlerini ortadan kaldırma
- Sürdürme Dönemi: Yüksek riskli durumlarda (alkol kullanımı, stres) alternatif başa çıkma stratejileri geliştirme
- Nüks Önleme: 3-6 aylık periyotlarla kontroller
Nikotin Yoksunluğu Yönetimi
İlk 72 saatte yoğunlaşan yoksunluk semptomları için:
- Fiziksel aktivite (günde 30 dakika yürüyüş)
- Nefes egzersizleri (4-7-8 tekniği)
- Bol su tüketimi ve C vitamini takviyesi
Önleme Stratejileri
Okul temelli programlar (13-17 yaş) bağımlılık insidansını %30 düşürür. Vergi artışıyla tütün ürünlerine erişimin kısıtlanması, paketlerde grafik uyarılar ve dumansız hava sahası uygulamaları etkili toplumsal yöntemlerdir.
