Mezenkimal Kök Hücre

Mezenkimal Kök Hücre (MKH) Nedir?

Stromal kök hücreler olarak da bilinen mezenkimal kök hücreler, hücre bağ dokusunda bulunan olgunlaşmış yapıdaki kök hücrelerdir. Bu erişkin hücre tipi, bulunduğu dokulardan hasar görmüş dokulara geçme ve her ortama göre değişme yeteneğine sahiptir. MKH'ler öncelikle insan kemik iliğinde bulunur ve vücutta iyileşmeyi teşvik edecekleri döneme kadar uykuda kalırlar. Kişi yaşlandıkça bu hücrelerde yaşlanırlarken, sayıları ve etkinlikleri yıllar geçtikçe azalır. 

Mezenkimal Kök Hücre Çeşitleri

Bu erişkin kök hücreler, birçok hücre türüne göre değişebilirken farklı birçok kaynaktan izole edilebilirler. Mezenkimal kök hücrelerin yoğun olarak bulunduğu yapılar şu şekildedir;

• Kemik iliği
• Yağ dokusu
• Kıkırdak
• Karaciğer
• Diş pulpası
• Embriyonik plasenta
• Göbek kordonu  (Wharton Jeli) veya kordon kanı 
• Amniyotik sıvı (anne karnında fetüsü çevreleyen sıvı)
• Kan 

Bunun yanında herkeste bulunan bu mezenkimal kök hücrelerin varlığı 19. yüzyılın sonlarından beri bilinen bir durumdur. Ancak çeşitli sağlık sorunlarını tedavi etmek için bu hücrelerin aktive edilerek kullanıldığı mezenkimal kök hücre tedavisi çalışmaları ile ilgili gelişmeler son dönemlerde tamamlanmıştır.

Mezenkimal Kök Hücreler Nereden Elde Edilir?

Uzun yıllardır mezenkimal kök hücre üzerine yapılan kapsamlı araştırmalar ışığında, bu hücrelerin yalnızca kemik iliğinde var olduğu düşünülmekteydi ancak son dönemde yapılan araştırmalarla bu erişkin kök hücrenin, göbek kordonu dokusu, vücut yağı, azı dişleri ve amniyotik sıvı dahil olmak üzere çok çeşitli kaynaklarda bulunduğu belirlenmiştir. Bunun yanında kordon dokusu Wharton Jeli’nden (göbek kordonu içindeki jelimsi madde) özel olarak üretilen hücreler, mevcut olan en genç ve ilk MKH'lerdir. Göbek kordonlarının çoğu doğumdan sonra basitçe atıldığı için, bu kaynak hem zararsızdır hem de kolayca elde edilebilir. Mezenkimal kök hücreleri elde etmek için iki yöntem kullanılır. Bu yöntemler şu şekildedir.

• Eğer periferik kandan üretilecekse G-CSF (büyüme faktörü) sonrası aferez yöntemi ile elde edilebilir.
• Kordon kanı ve kemik iliğinden üretilecekse direk alım yöntemi ile elde edilebilir.

Bu hücrelerin genç doğası, vücutta gerekli olan hücre tipine dönüşmeleri için muazzam bir potansiyel sağlar. Genç hücreler aynı zamanda daha hızlı çoğalma eğilimindedir ve MKH’ler yalnızca diğer hücre türlerine göre farklılaşmakla kalmaz, aynı zamanda vücut üzerindeki iyileştirici etkilerini arttırmak için çoğalabilirler. Bu özellikleri de, onların pek çok hasarlı hücrenin onarılması, dolayısıyla sebep olduğu hastalığın iyileştirmesi için umut vericidir. 

Aynı zamanda bu araştırmalarda bir kök hücrenin gücünün yaşına bağlı olduğu ve bu nedenle kordon dokusunda bulunan MKH'lerin en yetenekli hücreleri ürettiği de tespit edilmiştir. Bunun yanında hastanın yağ örneğinden alınan mezenkimal kök hücreleri kullanan tedavilerin sonuçları, kordon dokusu mezenkimal kök hücrelerin kullanıldığı tedavi sonuçlarına göre etkinliği daha zayıftır.

Genel olarak, bir kök hücre kaynağı kadar iyidir bunun yanında bu kök hücre sayıları ve etkinliği, kişi yaşlandıkça azalmaya başlar. 

Mezenkimal Kök Hücrelerin Faydaları

İnsan vücudundaki bütün doku ve organlar hücrelerden oluşmaktadır. Ancak bu hücrelerin özellikleri birbirinden farklıdır. Hücrelerin kimi kendini yenileyebilirken, kimi farklı hücre tipine dönüşebilir. Kök hücre olarak bilinen hücreler ise bölünemeyen sinir ve kas hücrelerinin aksine bölünerek çoğalabilirler. Yani kök hücreler tek bir hücreden yola çıkarak yüz binlerce hatta milyonlarca hücre haline gelebilirler. Bu özelliklerinin yanı sıra kendisini yenilemek amacıyla da bölünebilir ve çoğalabilirler.

Kök hücreler, her ne kadar sinirsel ve hormonal iletim, oksijen taşıma gibi görevleri yerine getiremese de bu hayati işlevlerin gerçekleştirilmesi sağlayan hücrelerin oluşmasında rol oynar. Bunun yanında bu hücreler bir ömür boyunca kendisini yenileyebilir ve diğer hücrelere dönüşebilirler. Böylelikle vücudun ihtiyaç duyduğu şekilde değişerek, diğer hücrelerin gelişim, olgunlaşma ve bölünmesini sağlarlar.

Mesela yeni doğan bir bebeğin vücudunda bulunan her 10 bin hücrenin 1'i kök hücre iken, 65 yaşında bulunan bir bireyin her 1 milyon hücresinin sadece 1’i biri kök hücredir. Yaşlanmayla birlikte kök hücreler azaldığı için yaşlı bireylerdeki zarar gören organ ve dokular gerekli olduğu şekilde onarılamazlar. Bundan dolayı mezenkimal kök hücre gibi kök hücre tedavileri, kanser ve doğumsal kan hastalıkları gibi ölüme neden olabilecek ciddi birçok hastalığın tedavisi için çok önemli bir rol oynamaktadır. Mezenkimal kök hücrelerin sağladığı avantajlar şu şekilde sıralanabilir;

Mezenkimal Kök Hücreler Bağışıklık Sisteminde Bir Ayrıcalıklıdır

Mezenkimal kök hücre; bağışıklık sisteminden gelecek olumsuz bir yanıtı önleme yeteneğine sahiptir. Dolayısıyla bağışıklık sistemi tarafından reddedilme korkusu olmayan bu hücreler, geniş bir insan yelpazesine nakledilebilirler. Bu kök nakiller vücudun doğal iyileştirme yeteneklerini büyük ölçüde artırırken, güçlü anti-inflamatuar (iltihabi reaksiyonu önleyici) ve immünsupresif (baskılayıcı) yanıtlara sahiptir. 

Mezenkimal Kök Hücrelerin Çok Az Yan Etkisi Vardır

Mezenkimal kök hücreler, vücuttaki yüksek kök hücre sayısının korunmasına dair tekrarlayan tedavilere kullanılabilirken, çok az yan etkiye sahiptirler. Eğer ihtiyaç duyulduğunda bu tekrarlanan tedaviler yapılmazsa, hastanın hücreleri birkaç yıl içinde iyileşme yeteneğini kaybeder ve dolayısıyla hasar onarılmaz bir hal alır. Ancak yapılan kök hücre tedavilerinden elde edilen hasta raporlarına göre, yapılan tedaviler yaklaşık 5-10 yıl süren etkili bir iyileşme sağlar.

Mezenkimal Kök Hücreler Hastaların Yaşam Kalitesini Artırır

Kök hücre tedavisi, uygulandığı rahatsızlıklara direk bir tedavi sağlamaz. Ancak vücudun kendini bu rahatsızlıkların semptomlarını hafifletecek kadar iyileştirmesini olanak tanırken, bu iyileşme etkileri uzun sürelidir. Çoğu durumda, bu etki hastalar için yaşam kalitesini önemli ölçüde artırabilir.

Mezenkimal Kök Hücreler Farklılaşma Yeteneğine Sahiptir

Mezenkimal kök hücre, insan vücudunda birçok farklı hücre türü dönüşebilir. Kök hücrelerin yeni hücre türlerine dönüşme süreci olan bu farklılaşma süreci, kişinin iyileştiği süreçtir. Dolayısıyla bu süreç, kök hücre tedavilerinin en kritik yönüdür. 

Yüksek Çoğalma Kapasitesine Sahiptir 

Mezenkimal kök hücrelerin çoğalma kabiliyetleri çok yüksektir. 40 kez ikiye katlanarak çoğalabilirlerken, bu özellik hasarı onarma kabiliyetini artırır. Ayrıca kök hücreler de kendi kendini kopyalar; bu yetenek, hücrelerin kendilerinin özdeş kopyalarına çoğalmasını sağlar. Örneğin, nörolojik bir hasarı tedavi etmek için kök hücreler kullanılmışsa, tedavi sırasında uygulanan hücreler sinir hücreleri haline gelebilir ve daha sonra kendi başlarına daha fazla sinir hücresi oluşturmak için çoğalabilir. Bu kopyalama yeteneği, zaman içinde kök hücre tedavilerinin etkinliğini büyük ölçüde artıracak olan bir özelliktir.

Mezenkimal Kök Hücreler İltihabı Hedef Alır

Kök hücrelerin çeşitli hastalıklar için potansiyel bir tedavi olarak terapötik kullanımları son derece kapsamlı bir şekilde araştırılmaktadır. Mezenkimal kök hücreler ile yapılan klinik deneylerin sayısı son birkaç yılda katlanarak artmaktadır. Kök hücreler, kendilerini vücuttaki iltihaplanmaya çeken benzersiz, içsel bir özelliğe sahiptir. Araştırmalar, kök hücrelerin hasarlı veya hastalıklı dokuları yenileyebildiğini, iltihabı azaltabildiğini ve daha iyi sağlık ve yaşam kalitesini teşvik edecek şekilde bağışıklık sistemini modüle edebileceğini göstermiştir. 

Mezenkimal kök hücreler bunu, doku onarımını parakrin etkiler (mevcut hücrelerin davranışını değiştirmek için hücre sinyallemesi) veya doğrudan hücreden hücreye temas yoluyla etkileyerek yapabilirler.

Mezenkimal Kök Hücre Hangi Hastalıkların Tedavisinde Kullanılır?

Günümüzde nispeten yeni olan bu tedavi şekli ile bağışlanan kordon dokusundan elde edilen mezenkimal kök hücreler önce laboratuvar ortamında yüksek sayılara ulaşacak şekilde çoğaltılırlar. Çoğaltılan bu kök hücreler, hasta kişinin kök hücre sayısını tamamlaması için kök hücre nakliyle kişiye aktarılırlar. Dolayısıyla hedeflenen hastalığın iyileşmesi amaçlanır.

Mezenkimal kök hücre tedavisi şu ana kadar farklı hastalıkların tedavisinde uygulanmıştır. Uygulanan bu hastalık ve koşullar şunlardır;

• Crohn hastalığı (iltihabi bağırsak hastalığı)
• Multipl Skleroz (MS) 
• Lupus (romatizmal hastalık)
• KOAH (Kronik akciğer hastalığı)
• Parkinson (Beyin hücrelerin kayıpla ilişkili hastalık)
• Birçok otoimmün hastalıklar (Bağışıklık sistemi hastalığı)
• Ortopedik rahatsızlıklar
• Travmatik yaralanmaları

MKH'ler bu koşullar için bir direk tedavi sağlamazken, vücudun bu koşulların semptomlarını uzun süre hafifletebilmesi için yeterince iyileşmesini sağlar. Çoğu durumda bu etki, hastaların yaşam kalitesinde önemli ölçüde artış sağlar.

‍Bunları yanında geçtiğimiz on yılda, tedavisi zor hastalıklara yönelik kök hücre temelli tedaviler geliştirmesi için önemli çabalar sarf edilmiştir.  Mezenkimal kök hücreler olarak da adlandırılan multipotent mezenkimal stromal hücreler, bu hastalıkların tedavisi için rejeneratif hücre (yaşlılığa bağlı) temelli tedaviler açısından umut vericidir. Şu an mezenkimal kök hücrenin tedavi etkinliği üzerine dünya çapında 200'den fazla klinik çalışma yürütülmektedir. Araştırılan bu hastalıklar şunlardır;

• Kemik iliği kanserleri
• Multiple myeloma (Beyaz kan hücresi kanseri)
• Hodgkin lenfoma (Bağışıklık sistemi hücreleri kanseri)
• Kemik, kıkırdak ve tendon hasarı 
• Miyokard enfarktüsü (Kalp krizi)
• Akdeniz anemisi (Kansızlık hastalığı)
• Graft-versus-host hastalığı (Kök hücre nakliyle gelişen organ fonksiyon bozukluğu hastalığı)
• Lenfoma (Lenf kanseri)
• Crohn hastalığı (iltihabi bağırsak hastalığı)
• Diyabet (şeker hastalığı)
• Kemik iliği yetmezliği
• Multipl skleroz (MS) 
• Kritik uzuvlarda görülen iskemisi (Organlara kan akışının yavaşlaması veya durması)
• İmmün yetersizliğe bağlı gelişen hastalıklar (Bağışıklık yetersizliği kaynaklı hastalıklar)
• Bronkopulmoner displazi (Yenidoğan akciğer hastalığı)
• Kalıtsal ve doğumsal kan hastalıkları
• Diz osteoartriti, 
• Lösemi (Kan kanseri)
• Omurilik hasarı, 
• Plazma hücre hastalıkları
• Böbrek hastalığına bağlı kronik böbrek yetmezliği, 
• İskemik kardiyomiyopati (Koroner arter hastalığı)
• Rotator manşet onarımı (Omuz kirişi onarımı)
• Yanık yaraları
• Kistik fibrozis tedavisinde 
• ALS
• Kalıtsal metabolik hastalıklar
• Alzheimer
• Organ kanserleri
• Kalp hastalığı
• Felç 
• Anemi
• Covid-19 kaynaklı zarar gören organ veya dokuların onarımı

Tüm bunlar yanında bilinmesi gereken bi durum vardır; devam eden önemli sayıda klinik araştırmaya rağmen mevcut terapötik yaklaşımların hiçbiri bu noktada henüz bir bakım tedavisi standardı haline gelmemiştir. Son derece ümit verici olmasına rağmen, MKH tabanlı tedaviler hala devam eden bir çalışma aşamasındadır.

Mezenkimal Kök Hücre Tedavisi Nasıl Yapılır?

Mezenkimal kök hücre tedavisi, hastanın ihtiyaçlarına bağlı olarak çeşitli şekillerde uygulanabilir. Uygulama şekilleri şu şekildedir;

• IV kök hücre tedavisi (İntravenöz uygulama),
• İntratekal (doğrudan spinal kanala), 
• Sorunlu bölgelere bölge enjeksiyonları (Diz, kalça, eller vb.)

Tedavinin yapılabilmesi için öncelikle ‍mezenkimal kök hücre alınarak laboratuvar ortamında bazı dönüşüm safhalarından geçilir. Kök hücre, geçirilen bu işlemlerle kıkırdak ya da kemik öncü hücreleri elde edilene kadar geliştirilir. Geliştirme işlemi tamamlandıktan sonra soğuk zincirde korunarak nakil ünitesine transferi sağlanır ve daha sonra uygulanmak istenen alana yukarıda belirtilen yollardan biri ile uygulanır.

Uygulama esnasında öncesinde hastaya anestezi yapılması genellikle gereksinim yoktur ve bir hazırlık yapılmaz. Kök hücrenin enjeksiyonla verilme esnasında hastanın yaşamsal değerleri takip edilerek izlenir ve işlemin 10 dakikası yakından takip önemlidir. Çok her ihtimale karşı olası bir acil durumda müdahale edilmesi gerekebilir. Mezenkimal kök hücre solüsyonu tamamlandıktan sonra 1 saat daha hastanın erken olası yan etkiler için izlenmesi gerekir. Sonrasında ise 24 saat içinde enfeksiyon ve emboli açısından takibi yapılır. Çünkü her hücre nakli sonrası olduğu gibi çok nadirde olsa, acil müdahale edilmesini gerektiren alerjik bir reaksiyon geliştirme riski vardır. Bunun haricinde bu işlemin kişinin kullandığı ilaçlarla ilgili bir yan etkisi olduğu konusunda henüz bir bilgi yoktur.

‍Mezenkimal Kök Hücre Tedavisi Komplikasyonları

Mezenkimal kök hücre nakli sonrası yan etkiler henüz yapılan çalışmalarla sınırlıdır. Olası yan etki ve komplikasyonlar hangi tür ‍hücreden mezenkimal kök hücre alındığına göre değişiklik gösterebilir. Yapılan örneklemelere göre olası komplikasyonlar şu şekildedir;

Plasentadan alınan ‍‍mezenkimal kök hücre olası komplikasyonları

• Nüks
• Akciğer iltihaplanması
• Bakteriyel, viral ve fungal enfeksiyon
• Greft başarısızlığı 

Kemik iliğinden alınan ‍‍mezenkimal kök hücre olası komplikasyonları

• Enfeksiyon riski 
• Bağışıklık sistemi yanıtı
• Latent tümör büyümesi
• Zoonozlar ile bulaş riski
• Dönüşüm riski (kültür ortamında çoğaltıldığı için)
• Kromozom anormallikleri

MKH'lerin tedavisi ile ilişkili uzun vadeli potansiyel riskler, her geçen yeni çalışma sonuçlarıyla ortaya çıkmaktadır. Ancak bu tedavi henüz çok yeni bir gelişme olduğu için, olumsuz etkiler de dâhil olmak üzere hakkında çok az bilgi vardır. MKH tedavilerinin uzun vadeli etkilerini araştırmak için uzun vadeli çalışmalar ve gözlemler yapılmasına ihtiyaç vardır. Ancak bilinmelidir ki mezenkimal kök hücre; tıp dünyasında ileriye dönük umut vadeden tedavilere pencere açan bir alandır.