Galaktozemi

Galaktozemi Nedir?

Galaktozemi, vücutta bulunan galaktozun (anne sütü dahil sütte bulunan bir şeker türü) glikoza (vücutta bulunan başka bir şeker türü) dönüştürme mekanizmasını etkileyen bir karbonhidrat metabolizması bozukluğudur. Nadir ve otozomal resesif kalıtılan genetik bir hastalıktır. Oluşan bu bozukluğa dönüşüm mekanizması için çok önem taşıyan bir enzim galaktoz-1-fosfat uridilil transferaz (GALT) eksikliği neden olur. Yenidoğan döneminde ciddi zihinsel engellilik, karaciğer yetmezliği ve ölüm gibi ciddi sonuçlardan kaçınmak için laktoz kısıtlı (sütsüz) diyetle mutlaka erken teşhis ve tedavi gereklidir. Klasik galaktozemi ve klinik varyant galaktozemi, tedaviye doğumdan kısa bir süre sonra başlanmazsa yaşamı tehdit eden sağlık sorunlarına neden olabilir.

Klasik galaktozemi tipi, dünya çapında yenidoğan tarama programları aracılığıyla 16bin ila 48bin arası bir doğum aralığında teşhis edilir. Bozukluk dünyadaki tüm etnik gruplarda bildirilmiştir. Oluşma riski erkekler ve kadınlar için eşittir.

Galaktozemi Belirtileri Nelerdir? 

Galaktozemili bir bebek doğumda normal görünür. Ancak beslenmenin başlaması ile birlikte doğumdan birkaç gün veya hafta içinde bebek iştahını kaybeder (anoreksi) ve aşırı derecede kusma şikayetleri başlar. Sinirlilik, uyuşukluk, ishal ve bakteriyel enfeksiyonlar da galaktozeminin erken belirtileri arasında sayılabilir. Galaktoz hastanın diyetinden çıkarılmadığı sürece zamanla vücut dokuları zarar görür. 

• Mukoza zarlarında, deride ve göz beyazlarında sararma (sarılık), 
• İdrarda amino asit ve protein bulunması, 
• Büyüme ve gelişme geriliği, 
• İshal, kilo ve iştah kaybı,
• Sinirlilik ve uyuşukluk,
• Enfeksiyonlar yatkınlık,
• Katarakt (göz merceğinin saydamlığını kaybetmesi),
• Vitröz kanama (göz içine kanama),
• Geri kalmış fiziksel ve zihinsel gelişim,
• Beslenmeyi reddetme, emmeme, kilo alamama ve bunun sonucu doğum kilosuna ulaşamama,
• İdrarda aminoasit  görülmesi,
• Zeka geriliği,
• Hipoglisemi (kan şekeri düşüklüğü),
• Konvülsiyon (nöbet),
• İrritabilite (sinirlilik hali), 
• Letarji (patolojik uyku hali),
• Kusma veya yediklerini tükürme,
• Böbrek fonksiyonlarında bozulma,
• Splenomegali (dalak büyümesi),
• Karaciğerde büyüme (hepatomegali) ve karaciğer fonksiyonlarında bozulma,
• Karaciğer yetmezliği, karaciğer sirozu,
• Karın boşluğunda sıvı birikimi (karın şişliği) ödem ile birlikte karında asitler de oluşabilir. 

Şiddetli vakalarda, yenidoğan dönemindeki enfeksiyon yaşamı tehdit eden komplikasyonlara neden olabilir. Ancak hafif vakalar çok az belirti gösterir ve ciddi bozukluklar yoktur.

Klasik galaktozemi (tip 1): GALT (glikoz 1 fosfat üridiltransferaz) genindeki  mutasyonların neden olduğu ve galaktoz-1-fosfat üridil adı verilen bir enzimin tam eksikliği ile karakterizedir. En sık görülen ve en şiddetli tiptir. Erken belirti ve semptomlar arasında karaciğer fonksiyon bozukluğu, enfeksiyonlara aşırı duyarlılık, gelişim geriliği ve katarakt bulunur. Bu semptomlar genellikle erken teşhis ve tedavi ile önlenebilir veya iyileştirilebilir. Ancak tedaviye rağmen başka ilerleyici veya uzun zaman süren sorunlar sık görülür. Bunlar zeka geriliği, hareket bozuklukları ve kadınlarda yumurtalık yetmezliği bulgularıdır.

Galaktokinaz eksikliği (tip 2): GALK1 genindeki mutasyonların neden olduğu ve galaktokinaz 1 enziminin eksikliği ile karakterize olan tiptir. Bu tip tipik olarak sadece tedavi ile önlenebilen katarakt gelişmesine neden olur. Nadiren, bu tip beyin tümörü olmadığı halde tümörün semptomlarını taklit eden bir durum olan psödotümör serebriye neden olur.

Galaktoz epimeraz eksikliği (tip 3): GALE genindeki mutasyonların neden olduğu ve UDP-galaktoz-4-epimeraz enziminin eksikliği ile karakterize olan tiptir. Bu türün semptomları ve ciddiyeti bazı kan hücrelerinin olup olmadığına veya tüm dokularda olup olmadığına bağlıdır. Bu tipteki bazı kişilerde hiçbir belirti veya semptom görülmezken, bazılarında klasik galaktozemiye benzer semptomlar vardır. Klasik galaktozemide olduğu gibi, birçok semptom tedavi ile önlenebilir.

Galaktozemi Nedenleri Nelerdir?

Laktoz süt ve süt ürünlerinde bulunan süt şekeri olarak adlandırılan bir şeker türüdür. Glikoz ve galaktoz birleşerek laktozu meydana getirir. Laktoz sindirildiğinde parçalanır ve galaktoz glikoza dönüşür. Vücutta enerji olarak kullanılır.

Galaktozemi, GALT genindeki bozukluklar veya değişiklikler (mutasyonlar) nedeniyle oluşur. Mutasyonlar GALT enziminin eksikliğine sebep olur. Bu durum vücudun çeşitli organlarında galaktoz şekeriyle ilgili kimyasalların anormal şekilde birikmesine yol açar. Galaktozeminin belirti ve semptomlarına ve fiziksel bulgularına neden olur.

Galaktoz-1-fosfat üridil transferaz (GALT) enzimi, süt şekeri olan galaktozun parçalanması için gereklidir. Bu enzimin eksikliği, galaktoz-1-fosfat (bir galaktoz türevi) ve galaktitol (galaktozun bir alkol türevi olan) toksik ürünlerin birikmesine neden olur. Örneğin galaktilol, göz merceğinde birikir. Birikmesi sonucu göz merceğinin şişmesine ve protein çökmesine ardından katarak tablosuna neden olur. Galaktoz-1-fosfat birikmesinin ise hastalığın diğer belirti ve semptomlarına neden olduğu düşünülmektedir.

Galaktozemi, otozomal resesif aktarılan bir genetik bozukluktur. Resesif genetik bozukluklar, bir birey her ebeveyninden çalışmayan bu geni miras aldığında ortaya çıkar. Bir kişi, hastalık için ebeveynlerinden bir çalışan gen ve  bir çalışmayan gen alırsa, kişi hastalık için bir taşıyıcı birey olacaktır. Taşıyıcı bireyler genellikle semptom göstermezler. Taşıyıcı iki ebeveynin her ikisinin de çalışmayan geni geçirme ve bu nedenle galaktozemiden etkilenen bir çocuğa sahip olma riskleri %25'tir. 

Galaktozemi Teşhisi

Galaktozemi teşhisi şikayetler ile başvurulduğunda fizik muayene ve çeşitli tetkikler ile koyulur. Hekim muayenesi ile karaciğer ve dalak büyüklüğü, karında asit, mukoza, cilt ve gözlerde sararma durumları teşhis edilir. Psödotümör serebri denilen beyinde tümör var gibi davranan patolojik durum şişkin fontanel bulgusuna neden olabilir. Fontanel bebeklerde kafatasında doğuşta olup sonradan kapanan açıklıktır. Bebekteki huzursuzluk, sinirlilik ve beslenmeme hali anormal durumun fark edilmesi için önemli ipuçları oluşturur. 

Bazı ülkeler galaktozemiyi yenidoğan taramaları ile tespit etmektedir. 

İdrarda redüktan madde pozitifliği ön tanı testidir. İdrarda şekerler (sükroz hariç glukoz, galaktoz, fruktoz, mannoz, laktoz, ksiloz) varlığını araştırmak için kullanılan bir testtir. İdrarda oluşan renk değişikliğinin yorumlanmasına dayanan bir tarama testidir. Redüktan madde pozitifliğinde idrar şeker kromatografisi yöntemi ile galaktoz şekerinin saptanması yapılır.

Bakteriyel enfeksiyon ( escherichia coli sepsisi) oluşmuş ise kan kültürü alınır. Kırmızı kan hücrelerinin enzim aktivitesine bakılır.

İdrar testinde keton cisimcikleri saptanabilir.

Galaktoz-1-fosfat üridil transferaz enziminin doğrudan ölçümü ile doğum öncesi tanı koyulabilir.

Bebeğe anne sütü veya laktoz içeren bir besin verilirken kan şekerinin düşük olması önemli bir bulgudur.

Galaktozemi Tedavisi

Galaktozemi tanısı alan hastalar galaktoz içeren tüm ürünleri tamamen diyetten çıkarılmalıdır. Galaktoz içeren besinler hakkında hasta ve ailesi bilgilendirilmelidir.

Galaktozemiyi tedavi eden bir ilaç tedavisi yoktur. Ancak galaktozemiye ek komplikasyonlar oluşmuş ise ilaç tedavisi tedaviye eklenebilir.

Hastalar için davranışsal, iletişim, sosyal ve akademik ihtiyaçlarını karşılamak için farklı terapi türleri de kullanılabilir. Konuşma terapisi ile hastanın iletişim becerilerini geliştirme konusunda yardım alınabilir. Belirli özel ihtiyaç alanlarında öğrenme zorluklarını aşabilmesi için eğitim oturumları hazırlanabilir. Fizik tedavi ile hareketlilik ve kas gücü artırılabilir ve hastanın fonksiyonel  açıdan daha iyi duruma gelmesine yardımcı olunabilir. Davranışçı terapi ile duygusal ve davranış açısından oluşan sorunları yönetmeye yönelik destek sağlanır. Bu terapi aynı zamanda ailelere  uygulanabilir. Galaktozemili bir hastanın bir diyeti takip etmenin zorluğu ile başa çıkmasına nasıl yardım edeceği konusunda destek olunabilir.

Galaktozemi Tedavi Edilmezse

Galaktozemi tanısı koyulup tedavi edilmezse hayat kalitesini düşüren ve hayatı tehdit eden sonuçlar doğurur. Tedavi görmemiş galaktozemili hastalar yaşıtlarına göre geri kalmış fiziksel ve zihinsel gelişim gösterebilir.

Yenidoğanlar escheria coli adlı bir bakteri tarafından sepsis denilen hayatı tehdit eden bir durum bakımından risk altındadır. Karaciğer yetmezliği, böbrek yetmezliği ve sepsis nedeniyle günler içinde ölüm meydana gelebilir. Karaciğer yetmezliği (siroz) ve zeka geriliği tanı koyulmaz ise giderek daha ağır ve geri dönüşümsüz hal alır.

Primer ve sekonder amenore (kadın yumurtalıklarında yetersizlik), öğrenme güçlüğü, konuşma bozukluğu ve gelişme geriliği oluşur.  

Galaktozemiye Ne İyi Gelir?

Galaktozun diyetten çıkarılması ile büyüme geriliği, karaciğer ve böbrek fonksiyon bozuklukları ve katarakt geriler. Bu özel diyet hastalara olumlu yönde katkı sağlar.

Bebeklere soya formülü ile beslenme, et bazlı beslenme, laktoz içermeyen başka bir formül uygulanabilir.

Kalsiyum bakımından zengin besinler diyette çıkarıldığı için kalsiyum takviyeleri yapılabilir. Kalsiyumun yanında D vitamini desteği sağlanabilir.

Galaktoz kısıtlı diyet uygulanan bir çocuk, sığır eti, yumurta ve kümes hayvanları gibi protein içeren yiyeceklerin çoğunu tüketebilir. 

Meyveler, sebzeler ve tahıl türlerini de yiyebilirler. Sebze ve meyveler içerisinde bulunan şeker türü ince bağırsaklarda bulunan bakteriler tarafından parçalandıklarından dolayı olumsuz etki yaratmaz.

Hasta ve ailesi galaktozemi konusunda mutlaka bilgisi olmalıdır. Alınan besinlere mutlaka dikkat edilmelidir. 

Galaktozemiye Ne İyi Gelmez?

Galaktozemi hastalarına galaktoz içeren hiçbir ürün iyi gelmemektedir. 

Diyette kısıtlanması gereken ürünler yağlı/yağsız süt, süt tozu, sütlü çikolata, süt katıları, krema, tereyağı, peynir, peynir altı suyu, peynir katıları, yoğurt, dondurma, ayran katıları, sosis, sucuk, salam, pastırma, koyu, kuzu ve yağlı dana etleridir. 

Kakao içeren besinlerden çikolata, kek ve gofretten uzak durulmalıdır. 

Besinleri satın almadan önce içeriklerine dikkat edilmelidir. Bezelye, taze fasulye, soya ve bakla gibi bazı sebzelerin tüketimine kısıtlama yapılmaktadır. 

Galaktozemi İlaçları

Galaktozemi hastaları her hastalıkta olduğu gibi doktor kontrolü dışında herhangi bir ilaç kullanmamalıdır. Ayrıca doktorunun tavsiye ettiği tedavi yöntemine uyum sağlamalıdır.

Galaktozemiye ek olarak bakteriyel bir sepsis durumu oluşmuş ise hastaya antibiyotik tedavisi verilir.

Besinlerden alamadığı için kalsiyum ve D vitamini preparatları kullanılmalıdır.

Galaktozemi Ameliyatı

Galaktozemi hastalığının sonucu oluşan komplikasyonlardan katarakt için ameliyat gerekebilir. Özellikle bebeklik ve çocukluk dönemi katarakt sorunu için yatkın bir dönemdir. Doktor kontrolünde diyet kısıtlaması sonucu katarakt bulgularının gerilemesi beklenir. Fakat bulgular gerilemez ise göz hekimleri tarafından cerrahi işlem uygulanır.

Çocuklarda Galaktozemi

Çocuklar erken yaşlardan galaktozemi teşhisi alıp tedavi altına alınsalar bile gelişim ve öğrenme becerilerinde gecikmeler ve konuşma bozuklukları sık görülmektedir. Bu belirtiler ve gecikmenin düzeyi çocuktan çocuğa değişmektedir. İnce ve kaba motor becerilerini öğrenmek ve uygulamakta zorluk çekebilirler. Denge ve yürüme problemleri, istemsiz kas kasılmaları, gönüllü hareketlerin koordinasyonunu sağlarken zorlanma ve kas aktivitesin başlattığında mesafenin tahmininde zorlanma gibi nörolojik problemler görülür. Diyet tedavisi ve fizik tedavi ile çocuklar tedavi ve takip altında tutulmalıdır.

Galaktozemi ve Gebelik

Şiddetli veya klasik galaktozemiye sahip kadınlarda çoğunda erken yaşta yumurtalık yetmezliği gelişir. Erken yumurtalık yetmezliği, yumurtalıkların yumurtaları bırakması gerekenden daha önce bıraktığı erken menopaza benzer. Gonadotropin hormonu ve folikül uyarıcı hormonunun (FSH) kan seviyesindeki artışla ilişkili bir durumdur. Bunun sonucunda çoğu hasta çocuk sahibi olamamaktadırlar.  

Galaktozemi için Hangi Doktora Gidilir?

Yenidoğan bir bebekte veya çocukta beslenmeyi takiben sürekli kusma, beslenmeme, sarılık veya bebeklerde zaman geçtikçe gözle görülür gelişme geriliği, vücut fonksiyonlarında bozukluk görülürse mutlaka doktora başvurulmalıdır. Bebek ve çocuklar için ‘Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları’ doktorlarına başvurulmalıdır. Galaktozemi hastalığına uygun bir diyet düzenlemesi, hasta ve ailesinin bilgilendirilmesi için bir ‘Diyetisyen’ tarafından yardımı alınmalıdır.