Afazi

Afazi Nedir?

Afazi, beyinde oluşan hasarlanmayla ilişkili olarak görülen dil ve konuşma bozukluğudur. Edinilmiş bir dil bozukluğu da denilebilir. İnmeye bağlı ortaya çıkan Afazi, hasarın yerine göre, büyüklüğüne göre, yaygınlığına göre sınıflara ayrılır.

Afazi, iletişim kurma yeteneğinden kişiyi rahatsız eden bir durumdur. Hem sözlü hem de yazılı konuşma, yazma ve anlama yeteneğini etkileyebilir.

Afazi tipik olarak inme (felç) veya kafa travması sonrası aniden ortaya çıkar. Ancak yavaş yavaş büyüyen bir beyin tümörü veya ilerleyici, kalıcı hasara (dejeneratif) neden olan bir hastalıktan da yavaş yavaş ortaya çıkabilir. Beyin hasarının nerede, ne kadar kötü olduğu ve neden olduğu sakatlığın derecesini belirler.

Sebep ele alındıktan sonra afazi için ana tedavi, konuşma ve dil terapisidir. Afazi olan kişi dil becerilerini öğrenir, uygular ve iletişim kurmak için başka yollar kullanmayı öğrenir. Aile üyeleri genellikle sürece katılır ve kişinin iletişim kurmasına yardımcı olur.

Afazi türleri vardır:

Akıcı olmayan afazi: Beynin sol ön bölgesine yakın olan dil ağına zarar verilmesi genellikle akıcı olmayan afazi olarak da adlandırılan Broca afazi ile sonuçlanır. Bu bozukluğu olan insanlar kelimeleri çıkarmakta zorluk çekerler, çok kısa cümlelerle konuşmak isterler ve kelimeleri atlamak için mücadele ederler. Bir kişi "yemek ister" veya "bugün yürüyüş parkı" gibi değişik cümleler kurabilir. 

Broca afazi (motor afazi):

• Beynin 44 ve 45. alanlarını tutmaktadır.
• Broca afazi hastaları diğer insanların söylediklerini iyi anlayabilirler. Genellikle iletişim güçlüklerinin farkındadırlar ve hayal kırıklığına uğrayabilirler. Broca afazi hastalarında sağ taraflı felç veya sağ tarafında güçsüzlük olabilir.
• Hasta hiçbir kelime çıkaramayabilir, duraklayarak konuşabilir. Kelime ve yüklemleri duraklayarak söyleyebilir ekleri yoktur buna telegrafik konuşma denir.
• Okuma ve yazma bozulmuştur.
• Anlama korunmuştur.
• Tonlama bozukluğu, dil bilgisinden yoksun, yazma ise bozuktur.
• Hasta peltek konuşabilir.

Yani broca afazisi olan hasta anlar fakat konuşamaz.

Akıcı afazi: Bu afazi formuna sahip insanlar, mantıklı olmayan veya tanınmayan, yanlış veya gereksiz kelimeler içeren uzun, karmaşık cümlelerle akıcı bir şekilde konuşabilirler. Genellikle konuşma dilini iyi anlamıyorlardır. Çoğu zaman başkaları bu kişileri anlayamaz ama onlar bu durumun farkında değildir. Wernicke afazi olarak da bilinen bu afazi, beynin sol orta tarafındaki dil ağına verilen zararın sonucudur.

Wernice Afazi (Duyu Afazi): 

• Bir konuşma sesini doğru üretir, yani motor alanı sağlamdır.
• Anlamsız konuşma vardır, akıcı konuşma vardır.
• Anlama bozuktur, kelime bulma güçlüğü vardır. Yazı anlamdan yoksundur.
• Okuyabilir ama okuduğunu anlama bozulmuştur. Yazma etkilenmiştir.

Wernice afazi de hasta anlamaz ama konuşur.

Global afazi (küresel afazi):Global afazi, beynin dil ağlarına verilen büyük zarardan kaynaklanmaktadır. Küresel afazi olan kişilerin ifade ve kavramada ciddi sorunları vardır. Motor ve duyusal sorunlar beraberdir.

Kondüksiyon afazi: Tekrarlama bozuktur. Beyinde motor ve duyusal alanı birbirine bağlayan sinir lifi demeti (arkuat fasikül) lezyonu sonucu oluşur. Motor alan sağlamdır. Ama sinir lifi demetinde lezyon olduğu için mesajlar duyu alanına gidemez. Sinir liflerinde ki lezyondan dolayı da hasta duyduğu veya anladığı kelimeleri tekrar edememektedir. Kondüksiyon afazisine sahip kişiler herhangi bir yazıyı içlerinden okuduklarında problem olmaz fakat yüksek sesle okuyamazlar. Yani bu hastalar tekrar edemezler.

Taktil Afazi: Konuşmada bir problem olmadığı halde, ele alınan bir objeyi isimlendirme bozukluğu vardır.

Bu taktil afazi çeşidine nominal (anomik) afazi de denilmektedir. Kişi eline aldığı nesnenin ne işi yaradığı söylemektedir fakat nesnenin ismini söyleyemez. Konuşmalarında ise herhangi bir problem yoktur.

Afazi Belirtileri Nelerdir?

Afazi, inme veya beyin tümörü gibi başka bir durumun işaretidir. Beyin damarlarının tıkanıklığı veya kanaması, tümörler, enfeksiyonlar, unutkanlık gibi durumlarda afazinin belirtileri değişiklik gösterebilir ama genel olarak afazili bir kişinin belirtileri şunlardır:

• Kısa veya eksik cümlelerle konuşur. Yani hasta konuşmada güçlük çeker.
• Mantıklı olmayan cümleler kurar.
• Bir kelimeyi başka bir anlamda kullanarak aktarmaya çalışır.
• Tanınmayan kelimeler söyler.
• Başkalarının konuşmasını anlamayabilir.
• Sorunların ciddiyeti ve kapsamı, hasarın derecesine ve etkilenen beynin alanına bağlıdır.

Afazi Nedenleri Nelerdir?

Afazinin en yaygın nedeni, felçten kaynaklanan beyin hasarıdır. Bu beyindeki bir kan damarının tıkanması veya yırtılması sonucu olabilir. Beyindeki kan kaybı, beyin hücresi ölümüne veya dili kontrol eden alanlarda hasara yol açar.

Ciddi bir kafa travması, bir tümör, bir enfeksiyon veya dejeneratif bir sürecin neden olduğu beyin hasarı da afaziye neden olabilir. Bu durumlarda afazi genellikle hafıza problemleri veya karışıklık gibi diğer bilişsel problem türlerinde ortaya çıkar.

Primer progresif afazi, başlangıçta yavaş yavaş gelişir ve konuşma zorluğu meydana getirir. Bu, dil ağlarında bulunan beyin hücrelerinin kademeli dejenerasyonundan kaynaklanmaktadır. Bazen bu tür afazi daha genel bir unutkanlığa doğru ilerler.

Bazen geçici afazi atakları ortaya çıkabilir. Bunlar migren, nöbet veya geçici iskemik ataktan (TIA) kaynaklanabilir. Bu beyni besleyen kan damarlarının patlaması veya yeteri kadar beslenememesinden dolayı beyin hasarının meydana gelmesidir. Bir geçici iskemik atak, kan akışı beynin bir bölgesine geçici olarak bloke edildiğinde ortaya çıkar. Geçici iskemik atak geçirmiş olan insanlar yakın gelecekte inme riski altındadır.

Afazi oluşumunda rol oynayan nedenler:

• Serebrovaskuler hastalıklar (beyin damarlarının aniden tıkanması veya kanaması), 
• Tümörler, 
• Enfeksiyonlar, 
• Travma, 
• Nörodejeneratif hastalıklardır (Alzheimer gibi).

Serebrovasküler olayların %40’ında afazi görülür ve en sık nedeni damar sisteminden (vasküler) kaynaklanır.

Afazi Teşhisi

Beyinde gerçekleşen bir hasardan, travmadan, bir tümör oluşumundan sonra ve bir enfeksiyona bağlı gibi durumlarda afazi görülme olasılığı yüksektir.

Teşhisinde iyi bir nörolojik muayene yapılarak afazi teşhis edilebilir. İyi bir anamnez (hastanın hikayesi) alınmalıdır. Anamnezinde kişi iyice sorgulanmalıdır. Hastanın dil ve konuşma becerileri değerlendirilir ve teşhis konulabilir.

Afazinin tanı alması beyin hasarı geçiren kişiyi muayene eden doktor tarafından olur. Yani bir nörolog tarafından anlaşılır. Doktor afazi olup olmadığını düşünürse hem hastalığın tanı alması için hem de hastanın dil ve konuşma sıkıntılarını gidermek için terapiste yönlendirebilir. Bu terapist hastanın dil becerilerini ayrıntılı bir şekilde inceler ve hastaya afazi testi uygular. Bu duyu ve motor konuşma bozukluklarını anlamada da yardımcı olur.

Afazi Tedavisi

Beyin hasarı hafifse, kişi tedavi olmadan dil becerilerini geri kazanabilir. Bununla birlikte, çoğu insan dil becerilerini iyileştirmek ve iletişim deneyimlerini desteklemek için konuşma ve dil terapisine tabi tutulur. Araştırmacılar şu anda afazi olan insanlara yardımcı olmak için tek başına veya konuşma terapisi ile birlikte ilaç kullanımını araştırmaktadır.

Konuşma ve dil rehabilitasyonu: Dil becerilerinin geri kazanılması genellikle nispeten yavaş bir süreçtir. Çoğu insan önemli ilerleme kaydetmesine rağmen, az sayıda kişi tam yaralanma öncesi iletişim seviyelerine kavuşur.

Afazi için konuşma ve dil terapisi, mümkün olduğunca kayıp dil becerilerini nasıl telafi edeceğini ve diğer iletişim yöntemlerini bularak öğretme yeteneğini geliştirmeye çalışır.

Terapi: Terapiye erken başlanmalıdır (örneğin beyinle alakalı bir problem olduktan hemen sonra başlanması gerekir). Bazı araştırmalara göre; terapinin erken alınması bu hastalar için çok faydalı bulunmuştur. Bu durum hem hastalığın çabuk iyileşmesi için önemlidir hem de klinik belirtilerinin ilerlemesini engeller. Yani çok fazla zaman geçmeden hastanın terapiye başlaması iyileşme açısından çok faydalıdır.

Genellikle gruplar halinde çalışılır. Grup ortamında afazi olan insanlar iletişim becerilerini güvenli bir ortamda deneyebilirler. Katılımcılar konuşma başlatmak, sırayla konuşmak, yanlış anlamaları netleştirmek ve tamamen parçalanmış konuşmaları düzeltmek için pratik yapabilirler.

Konuşma terapistleri hastanın hasarlı bölgesini dikkate alarak hastaya uygun bir terapi programı hazırlar. Hastanın ihtiyaçlarına göre terapi şekillenir. Terapide asıl hedef; dil ile ilgili yetenekleri yeniden kazandırmak, dil problemlerini çözmek, hastaya başka iletişim şekilleri öğreterek iletişim kurmalarını sağlamak, hasta da olan dil yeteneklerini kullanarak hastanın iletişim becerilerini geliştirmektir. Bu tedavi de kişinin ailesi ve arkadaşlarının rolü çok büyük ve daima kişinin yanında olduklarını hissettirmeleri gerekir.

Bilgisayar kullanımını içerebilir. Bilgisayar destekli terapi kullanmak, fiilleri ve kelime seslerini (fonemler) yeniden öğrenmek için özellikle yararlı olabilir.

Tedavide; kişinin yaşı, afazinin türü, beyin hasarının sebebi, lezyonun konumu ve büyüklüğüdür.

Afazi İlaçları Nelerdir?

Şu anda bazı ilaçlar afazi tedavisi için çalışılmaktadır. Bunlar beyne kan akışını iyileştirebilen, beynin iyileşme yeteneğini artırabilen veya beyindeki tükenmiş kimyasalların (nörotransmitterler) değiştirilmesine yardımcı olabilecek ilaçları içerir. 

Memantin (Namenda) ve pirasetam gibi çeşitli ilaçlar küçük çalışmalarda umut vaat etmiştir. Ancak bu tedavilere başlanmadan önce daha fazla araştırma yapılması gerekmektedir.

Afazi Tedavi Edilmezse

Afazi sayısız yaşam kalitesi problemi yaratabilir, çünkü iletişim hayatının bir parçasıdır. İletişim zorluğunun etkileyebileceği durumlar: İş, ilişkiler, günlük yaşamsal aktiviteler gibi durumlar da zorluk yaşanır. Bu dil engelleri kişinin utanç duymasına, depresyona girmesine sebep olabilir ve ilişki sorunları ortaya çıkabilir.

Afaziye Ne İyi Gelir?

Afazi olan insanlar bazı ipuçları ile başkalarıyla iletişim kurmada kolaylık yaşayabilir:

• Kişi afazi olduğunu ve afazinin ne olduğunu açıklayan bir kart taşıyabilir.
• Önemli kişilerle nasıl iletişim kuracağına dair kimlik ve bilgi taşır.
• Kişi yanında daima bir kalem ve küçük bir kağıt parçası taşımalı, çünkü notlar almalıdır.
• Çizimleri, diyagramları veya fotoğrafları kısayol olarak kullanabilir.
• Afazili kişilerle iletişimde hareketler kullanılabilir veya nesneler işaret edilebilir.

Kişinin ailesi ve arkadaşları afazili kişilere destek olmalıdır. Bunu şu şekil yapabilirler:

• Aileler veya arkadaşlar cümlelerini kurarken basitleştirmeli ve çok hızlı konuşmamalıdırlar.
• Kişinin konuşmasına zaman tanınmalıdır.
• Kişinin cümlelerini bitirmemek gerekir ve hastanın hatalarını düzeltmemek gerekir.
• Ortamdaki dikkat dağıtıcı faktörleri uzaklaştırmalı ve ortamdaki gürültüyü azaltmak gerekir.
• Aile ve arkadaşlar hasta için yanlarında kağıt veya kalemleri hazır bulundurması gerekir.
• Afazi olan kişinin konuşmalara yardımcı olmak için kelimeler, resimler ve fotoğraflar içeren bir kitap oluşturmasına yardımcı olunabilir.
• Anlaşılmadığında çizimleri veya jestleri kullandırtmak gerekir.
• Afazi olan kişiyi mümkün olduğunca konuşmalara dahil etmek gerekir.
• Afazili kişi konuşmaları anladığından emin olmalıdır.

Destek grupları: Ulusal Afazi Derneği, Amerikan İnme Derneği, Amerikan Kalp Derneği ve bazı tıp merkezleri gibi kuruluşların yerel bölümleri afazi olan kişiler ve rahatsızlıktan etkilenen diğer kişiler için destek grupları sunabilir. Bu gruplar insanlara bir topluluk hissi, hayal kırıklıklarını gidermek ve baş etme stratejilerini öğrenmek için bir yer sağlar. Hasta yerel destek gruplarını araştırmalıdır.

Afaziye Ne İyi Gelmez?

Afazili kişinin ailesi ve arkadaşlarıyla olan ilişkisi çok önemlidir. Bundan dolayı hastanın ailesine ve arkadaşlarına büyük sorumluluk düşmektedir. Fakat aile veya arkadaşlar afazili bireyin özgüvenini kıracak hareketlerde bulunması bu hasta açısından daha kötü sorunlara yol açabilmektedir. Bu kişinin günlük yaşamsal aktivitesini engeller, herhangi bir ortama girmekten kaçınır. Bundan dolayı da hastanın ailesi ve arkadaşları kişinin öz güvenini kıracak durumlardan kaçınmalı, kişinin moral ve motivasyonunu daima yüksek tutmalıdır.

Bir beyin hasarından, bir travmadan, enfeksiyondan sonra hemen afazi açısından değerlendirilmesi gerekir. Bunu nörolog ve DKT (dil konuşma terapistleri) ortak hareket ederek yapmaktadır. 

Eğer bu muayene ve terapiler olaydan hemen sonra yapılmazsa hasta açısından durum daha kötü olur. Yani vakit kaybetmeden nörolojik muayene edilmeli, terapi alınmalıdır. Yoksa klinik belirtileri daha kötüye gidebilir ve bu da hastanın günlük yaşamsal aktivitelerini çok kötü etkileyebilir. Ciddi iletişim problemleri yaşayabilir ve bu da ciddi özgüven eksikliğini meydana getirebilir.

Afazi için Hangi Doktora Gidilir?

Afazi genellikle inme gibi ciddi bir sorunun işareti olduğundan, aniden gelişirse acil tıbbi yardım alınmalıdır.

Konuşma güçlüğü, konuşmayı anlamada sorun, kelime hatırlamada zorluk, okuma veya yazma ile ilgili sorunlarla karşılaşılırsa mutlaka bir Nöroloji bölümüne başvurulmalı ve bir Nörolog tarafından muayene edilmelidir.

Daha sonra dil konuşma terapisiyle semptomlar hafifletebilir.